مطمعناً داشتن فرزند یکی از بهترین حس‌های دنیا است. زوج‌های جوان مدتی پس از ازدواجشان علاقه دارند که صاحب فرزند شوند تا علاوه بر شیرین شدن زندگیشان، یک حامی و پشتوانه نیز برای آینده داشته باشند. در این مسیر برخی زوج‌ها با لطف خداوند به راحتی و بدون داشتن مشکل صاحب فرزند می‌شوند؛ اما برخی دیگر مدتی زمان لازم دارند تا خداوند این نعمت الهی را قسمت و روزی آنها کند.

امروزه به دلیل وجود بسیاری از مشکلات محیطی، اقتصادی و اجتماعی ناباروری به طرز عجیبی گسترش یافته و خانواده‌های مختلفی را با مشکلات درمان مواجه کرده است.

در همین راستا خبرنگار سلامت خبرگزاری علم و فناوری آنا با دکتر علی صادقی تبار مدیر مرکز فوق تخصصی درمان ناباروی و سقط مکرر ابن سینا در رابطه با روش‌های مختلف درمان ناباروری گفتگو کرد.
مرکز ناباروری ابن سینا چه خدماتی را به بیماران ارائه می‌دهد؟
دکتر علی صادقی‌تبار: این مرکز یکی از بزرگترین مراکز ناباروری کشور و خاورمیانه است. مرکز ناباروری ابن سینا کلیه خدمات مورد نیاز یک زوج نابارور و همه نیاز‌های تخصصی متخصصینی که درمان‌ها را بر عهده دارند، در یک مجموعه جمع‌آوری کرده و به عنوان یک نان استاپ کلینیک، خدمات را به گونه‌ای در اختیار زوجین و متخصصین قرار می‌دهد که در کوتاه‌ترین زمان ممکن با بهترین کیفیت خدمات را دریافت کنند. این مرکز قریب به ۳۵۰ نفر پرسنل و ۱۵۰ نفر متخصص در گروه‌های مختلف حضور دارند که درمان را به بیماران ارائه می‌دهند. بیماران می‌توانند با اطمینان خاطر تخصصی‌ترین امکانات و خدماتی که در کل دنیا وجود دارد را در این مرکز دریافت کنند. متخصصینی که در مرکز ابن سینا حضور دارند از ۱۸ گروه تخصصی مختلف مانند زنان زایمان و فلوشیپ‌های ناباروری و لاپاراسکوپی هستند. گروه‌های دیگری همچون متخصصین اورولوژی برای بررسی ناباروری و درمان مشکلات مردان، متخصصین جنین شناسی، متخصصین ژنتیک، پاتولوژی، علوم آزمایشگاهی، رادیولوژی، سونوگرافی و ایمونولوژی پزشکی، داخلی، غدد، قلب، فوق تخصص اکوی قلب جنین، تغذیه، روان پزشک و خیلی از تخصص‌های دیگر که ممکن است در برخی افراد نیاز باشد، در این مرکز حضور دارند. همچنین متخصصین جنسی و متخصصین عفونی از گروه‌هایی هستند که در زمان ضرورت به ما کمک می‌کنند.

به ازای هر سه بار درمان یک بار شانس موفقیت وجود دارد
معمولا چند درصد زوج‌های نابارور حس شیرین پدر و مادر شدن را می‌چشند و درمان می‌شوند؟
دکتر علی صادقی تبار: براساس آمار جهانی، به ازای هر سه بار درمان یک بار شانس موفقیت وجود دارد. این پدیده ارتباط مستقیمی با فیزیولوژی تولید مثل بشر دارد.
به چه زوج‌هایی نابارور می‌گویند؟ زوج‌های جوان از چه مدتی به بعد می‌توانند تحت درمان‌های ناباروری قرار گیرند؟
دکتر علی صادقی تبار: اساسا ناباروری عبارت است از یک سال پیاپی اقدام برای بچه دار شدن به روش صحیح و بدون روش جلوگیری. اگر در این مدت بارداری رخ ندهد آنگاه به آن زوج نابارور گفته می‌شود؛ اما اگر در ماه دهم اقدام، بارداری صورت گرفت باز هم نمی‌توان گفت که این زوج نابارور است، زیرا آنها نرمال و طبیعی هستند و این تاخیر در بارداری طبیعی بوده است.

اکنون سوالی پیش می‌آید و آن هم این است که چرا برخی زوج‌ها با وجود یک سال اقدام به بارداری، بازم هم موفق نمی‌شوند؟ دلیل این ناباروری چیست؟
دکتر علی صادقی تبار: نظام فیزیولوژیک تولید مثل بشر به گونه‌ای طراحی شده که هر ماه یک تخمک خاص از تخمدان مادر آزاد می‌شود و این تخمک الزاماً ممکن است تخمک خوبی نباشد یا اگر هم تخمک خوب باشد ممکن است اسپرم خوبی به آن نرسد. از سوی دیگر ممکن است اسپرم خوب به تخمک برسد برسد؛ اما شرایط رحم برای استقرار جنین فراهم نباشد. حتی ممکن است شرایط رحم هم مساعد باشد و تمام پیش شرط‌ها فراهم باشد؛ اما اتفاقاتی رخ دهد که جنین از رحم جدا شود و آن پیوند گسسته شود و در نهایت جنین سقط شود. همه این مسائل و اتفاقات طبیعی تلقی می‌شود. این فرآیند در درمان ناباروری هم وجود دارد؛ بنابراین با توجه به دلایل گفته شده ممکن است بارداری یک زوج تا یک سال تاخیر داشته باشد و آن هم طبیعی است. نکته مهمی که زوجین باید در این مدت به آن توجه کنند این است که حتما باید از استرس دور باشند.
فصل ناباروری به اتمام رسیده است/ ۲۰ درصد زوج‌ها مشکل ناباروری دارند
زوج‌های جوان بسیاری با مشکل ناباروری دست و پنجه نرم می‌کنند و برخی این اضطراب را دارند که شاید هیچ وقت صاحب فرزند نشوند. آیا ممکن است زوجی درمان نشود؟
دکتر علی صادقی تبار: ما معتقدیم فصل ناباروری گذشته و تقریبا تمام شده است. ۴ تیپ درمانی وجود دارد که با استفاده از آن یک زوج حتما می‌تواند صاحب فرزند شود و ناباروری خاتمه یابد. البته با این شرط که مصمم و با اراده، درمان‌ها را پیگیری و به نتیجه برسانند. اگر زوجین درمان‌ها را ادامه دهند، برخی در مرحله اول و برخی دیگر در دفعات بعدی حتما باردار می‌شوند. لازم است بگویم مدت زمان بارداری هرچقدر هم طولانی شود باز هم جای نگرانی نیست، زیرا معتقدیم امروزه زوج نابارور مطلق وجود ندارد و حتما برای ناباروری درمانی وجود دارد. متأسفانه آمار ناباروری بسیار بالا است. در کل دنیا یک پنجم تا یک ششم زوجین هر جامعه و در ایران ۲۰ درصد زوجین (یعنی یک پنجم آنها) با مشکلات بارداری مواجه هستند.
هر بار انتقال جنین، چقدر شانس موفقیت دارد؟
دکتر علی صادقی تبار: بر اساس آمار جهانی هر بار انتقال جنین، یک سوم شانس موفقیت دارد؛ اما از نظر تکرار، این شانس موفقیت صد درصد است. فقط باید اراده‌ای وجود داشته باشد که درمان‌ها از سوی زوجین کامل شود و خدمات به پایان برسد.
گفتید برای درمان ناباروری چهار روش درمانی جود دارد. در رابطه با این چهار راه درمان توضیح دهید. هر کدام از این روش‌ها چند درصد شانس موفقیت دارند؟
دکتر علی صادقی تبار: برای درمان ناباروری ابتدا از ساده‌ترین روش استفاده می‌شود. درمان دارویی و سرپایی در مرحله اول درمان ناباروری قرار دارد. بسیاری از بیماران با درمان دارویی مشکلشان حل می‌شود. به عنوان مثال ممکن است فردی به دلیل اختلالات غدد درون ریز نابارور شده باشد. یا پدری به دلیل ضعف در تحرک اسپرم نابارور تلقی شده باشد. همچنین ممکن است مادری به علت مشکلات عفونی، بیماری‌های عفونی نابارور نامیده شود. پزشک با بررسی زوجین و تشخیص مشکل آنها درمان دارویی را آغاز و زوج‌ها پس از گذشت مدتی به طور طبیعی باردار می‌شوند.

اگر روش اول درمان که درمان دارویی است به نتیجه نرسد، گروه دوم درمان یعنی «آی یو آی» برای بیمار آغاز می‌شود. در این روش مادر در روز مشخصی که روز تخمک گذاری و آزادسازی تخمک از لوله تخمدان او است به مرکز ناباروری مراجعه کرده و در همان روز سلول‌های جنسی پدر گرفته و شسته می‌شوند و با بهترین کیفیت با کمک یک وسیله به نام «کَتِتِر» به رحم مادر منتقل می‌شود. این فرایند موجب می‌شود که سلول‌های جنسی پدر به سلول جنسی مادر برسد و سلول‌های جنسی اولیه جنین را تشکیل دهند. این روش ۱۵ تا ۱۸ درصد شانس موفقیت دارد.
روش بعدی «آی وی اف» یا «آی سی اس آی» است در این روش مادر از شروع سیکل ماهانه تحت تأثیر دارو‌های تخمک گذاری قرار می‌گیرد. با استفاده از این دارو‌ها تخمدان یک مادر قدری بیشتر از حالت طبیعی شروع به فعالیت می‌کند. به این معنا که بعد از گذراندن یک دوره درمان کامل که تقریبا برابر نیمی از سیکل ماهیانه یک خانم است، به جای اینکه یک تخمک آزاد شود، تعداد بیشتری از مادر استحصال می‌شود به طوری که پزشکان بین ۱۰ تا ۲۰ و بعضا بالاتر از ۲۰ تخمک از مادر می‌گیرند. گرفتن این تخمک‌ها با یک عمل جراحی ساده در اتاق عمل انجام می‌شود و در نهایت این سلول‌ها به یک آزمایشگاه جنین شناسی منتقل شده تا تخمک‌ها بررسی شوند. سپس مواد زاید جداسازی شده و تخمک‌ها آماده آی وی اف یا تزریق می‌شوند. در نهایت بعد از اینکه سلول‌ها در اختیار جنین شناس قرار گرفت، سلول‌های مرغوب جدا شده و در معرض سلول‌های پدر قرار می‌گیرند.

درمان چهارم، درمان‌های جایگزین از جنس پیوند اعضا است. برای این درمان فرآیند قانونی و حقوقی وجود دارد. خوشبختانه کامل‌ترین فرم درمان‌های جایگزین یا خدمات اهدا در مرکز ابن سینا از بیش از ۲۰ سال پیش پایه‌گذاری و برنامه‌ریزی شده و امروز شاهد کامل‌ترین نوع درمان (درمان اهدا) هستیم. با رعایت کامل‌ترین، سنگین‌ترین و وسیع‌ترین ملاحظات در حوزه حقوق، اخلاق، مسائل پزشکی، فقهی و قانونی در مرکز ابن سینا این کار را انجام می‌دهیم. این اقدام برای خانواده‌ها کاملا سالم است. در این روش قرار است برای پدر و مادری که قصد بچه‌دار شدن دارند، اما بنا به دلایلی خودشان امکان فرزنددار شدن ندارند از خدمات جایگزین استفاده شود تا حس دلنشین پدر و مادر شدن را بچشند. یکی از این خدمات رحم جایگزین است که اگر مادری اشکالاتی در رحم دارد و نمی‌تواند فرزند را به دنیا بیاورد می‌تواند از این روش استفاده کند.

با تیپ چهارم درمان، معتقدیم ناباروری خاتمه پیدا کرده است به شرط آن که این اقدامات و درمان‌ها دقیق و با کیفیت انجام شود. در این روش‌ها لازم است زوجین مصمم و با اراده باشند و در صورت طولانی شدن زمان، درمان را رها نکرده و خسته نشوند.
در میان مردم کلمه «جنین آزمایشگاهی» یا «جنین خارج از رحم» بسیار شنیده می‌شود. این واژه به چه روش درمانی اشاره دارد؟
دکتر علی صادقی تبار: در تمام دنیا این روش وجود دارد. معمولا یک سلول اسپرم و یک سلول تخمک از پدر و مادر گرفته می‌شود. «این کار به گونه‌ای انجام می‌شود که دیواره سیتوپلاسم آسیب نبیند» در نهایت این سلول‌ها به رحم مادر تزریق می‌شوند. لازم به ذکر است که تزریق با سوزن‌های بسیار ظریف و دقیق انجام می‌شود. لقاح در آزمایشگاه و زیر میکروسکوپ رخ می‌دهد. به این دسته از نوزادان و جنین ها، جنین‌های آزمایشگاهی و خارج از رحم می‌گوییم. بلافاصله بعد از شکل‌گیری، جنین‌ها به فضایی که شرایط نگهداری آن مشابه رحم مادر است منتقل می‌شوند. در روز‌های اول مورد بررسی تیم جنین شناس مرکز قرار می‌گیرند و کیفیت جنین‌ها بررسی می‌شود. جنین‌ها به سه حالت عالی، معمولی و بی‌کیفیت تقسیم بندی می‌شوند و در نهایت جنین‌های خوب را جدا می‌کنند. در این مرحله تصمیم گیری انجام می‌شود که در همان سیکل ماهیانه به مادر انتقال داده شوند یا فریز شده و در سیکل‌های بعدی انتقال انجام شود. «زیرا در همان دوره مادر تحت التهابات و تأثیر دارو‌هایی است که در حین تخمک گذاری مصرف کرده است.» در نهایت در شرایط نرمال رحمی، جنین‌ها را یکی یکی یا دو تا دو تا به رحم مادر منتقل می‌کنند. در این روش فرصتی وجود دارد که جنین‌ها چندین بار به مادر منتقل شوند و مزیت آن هم این است که اگر بارداری رخ نداد به جای اینکه سیکل‌های درمانی طولانی انجام شود، از جنین‌های آماده و ذخیره شده استفاده کنیم.
در هر دوره چند جنین فریز می‌شود؟ شرایط فریز و نگه داری تا چند سال وجود دارد؟
دکتر صادقی تبار: هر تعداد جنینی که سالم و خوب باشد، ذخیره می‌شوند. ممکن است گاهی دو تا سه جنین خوب وجود داشته باشد و گاهی ممکن است ۱۰-۲۰ جنین خوب داشته باشیم. هر تعدادی که وجود داشته باشد استخراج شده و در شرایط مناسب نگه داری می‌شوند و هر زمانی که لازم باشد از آن استفاده شده و به رحم مادر تزریق می‌شوند. مدت زمان نگهداری این جنین‌ها ممکن است ۱۰ الی ۲۰ سال باشد در این مدت جنین‌ها کاملا سالم و خوب نگه داری می‌شوند و جای نگرانی وجود ندارد. مدت زمان ماندگاری جنین‌ها بستگی به شرایط استانداردها، قواعد و کیفیت آزمایشگاه جنین شناسی دارد.
می‌توان این جنین‌ها را مورد بررسی و آزمایشات ژنتیکی مختلف برای مشخص کردن سالم بودن آنها قرار داد؟
دکتر صادقی تبار: اگر نگران اختلالات کروموزومی در جنین‌ها باشیم می‌توانیم به خوبی از این سلول‌ها، یک سلول را جدا کرده و تحت آزمایشات ژنتیکی قرار دهیم. به این خدمات، تشخیص‌های قبل از لانه گزینی می‌گویند. پزشک می‌تواند بررسی کند که آیا بیماری خاصی در جنین وجود دارد یا خیر. علاوه بر آن با تکنیک «ان جی اس» می‌توان ده‌ها یا صد‌ها بیماری خاص را که منجر به سقط جنین می‌شود شناسایی کرد. همه اینها امکانات وسیعی است که در اختیار مراکز ناباروری قرار می‌گیرد و ما این امکان را داریم از این جنین‌ها و تکنیک ها، برای داشتن یک نوزاد سالم استفاده کنیم.

این روز‌ها بازار تعیین جنسیت دلخواه از سوی والدین، بسیار داغ است. این کار چگونه انجام می‌شود؟ چند درصد جنسیت مد نظر زوج‌ها تشکیل می‌شوند؟
صادقی تبار: می‌توانیم بررسی کنیم که کروموزم ۲۳ شکل گرفته در جنین xx یا XY است. جنین دختر یا پسر جدا سازی شده و به رحم مادر انتقال داده می‌شود. تعیین جنسیت با روش ivf بیشتر از ۹۰ درصد احتمال درستی دارد.
در رابطه با رحم اجاره‌ای توضیح دهید. در رحم اجاره‌ای مادر هم نقش دارد یا فقط از پدر استفاده می‌شود؟
دکتر صادقی تبار: در رحم جایگزین قرار است فردی دیگر نقش مادر اصلی را برای به دنیا آوردن نوزاد ایفا کند. قرار نیست از فرد سلول گرفته شود. به عبارتی دیگر سلول جنسی پدر و مادری که خودشان می‌توانند به طور طبیعی بچه دار شوند؛ اما رحم مادر توانایی انجام این کار را ندارد، مسئولیت تولد و ۹ ماه نگه داری در رحم، به خانم دیگری سپرده می‌شود. در واقع جنینی که خودشان باید به دنیا می‌آوردند به خانم دیگری داده می‌شود. به محض تولد، نوزاد به پدر و مادر اصلی تحویل داده می‌شود. این اقدام براساس یک توافق و قرارداد روشن، واضح و محکم انجام می‌شود که حقوق طرفین کاملا رعایت شود.

توافق می‌شود که نوزاد متولد شده متعلق به یک پدر و مادر بیولوژیک است که امر تولد را خودشان انجام نداده‌اند؛ بلکه یک فرد دیگر با دریافت مبلغی ۹ ماه جنین را در رحم خود نگه‌داری کرده و مراقب او بوده است. این توافق براساس اصول اخلاقی و اصول قانونی صورت می‌گیرد. طبق قرارداد حقوق مادی مادر جایگزین را نمی‌توان پایمال کرد و مادر جایگزین، حقی برای تصاحب فرزند نخواهد داشت، زیرا این فرزند متعلق به پدر و مادر بیولوژیک خواهد بود. معمولا این مطالب شفاف، روشن و براساس قرارداد‌های سفت و سخت انجام می‌شود. همه این خدمات و درمان‌های جایگزین، براساس ضوابط و قوانینی است که در کشور حاکم است به طوری که مجوز دادگاه و قوه قضائیه لازم است.
هوش مصنوعی و فناوری‌های جدید تا چه میزان وارد درمان ناباروری شده است؟
دکتر صادقی تبار: هوش مصنوعی در برخی موارد ماننده مشاوره می‌تواند به مردم کمک کند؛ اما نمی‌تواند جایگزین درایت و تبحر یک پزشک باشد. چرا که درمان هر بیمار کاملا به صورت فردی و اختصاصی توسط پزشک خاص خودش انجام می‌شود و ما نمی‌توانیم درمان یک بیمار را به هوش مصنوعی واگذار کنیم. از سوی دیگر ورود تکنولوژی، تجهیزات و تکنیک‌های درمانی جدید بسیار موثر است. در واقع می‌توان گفت برای این که بتوانیم شانس باروری را افزایش دهیم و جنین سالم تری را انتخاب کنیم به تکنولوژی و فناوری‌های جدید نیاز داریم. به عنوان مثال می‌توانیم از هوش مصنوعی در آزمایشگاه برای انتخاب جنین بهتر در بین جنین‌های شکل گرفته و یا انتخاب بهترین اسپرم در بین هزاران اسپرمی که زیر میکروسکوپ هستند استفاده کرد.

نظام سنتی بیمه‌ها برای پرداخت هزینه‌های ناباروری به هیچ عنوان کارآمد نیست
به نظر شما دلیل افزایش تعداد زوج‌های نابارور چیست؟ چه چیزی ممکن است در زیاد شدن تعداد امار ناباروری دخیل باشد؟
دکتر صادقی تبار: عوامل محیطی در هر جامعه‌ای در افزایش میزان ناباروری نقش دارد. آلاینده‌های محیطی، نگهدارنده‌های غذایی، استایل و سبک زندگی در پدر و مادر‌ها می‌تواند روی باروری آنها اثر بگذارد. علاوه بر این عمده مشکل زوجین نابارور عدم دسترسی به منابعی است که دولت به زوجین نابارور اختصاص داده است. به زبان دیگر نظام بیمه‌ای کشور نظام مفید و کارآمدی برای حمایت از زوجین نابارور نیست. صراحتا و به قطعیت اعلام می‌کنم که نظام سنتی بیمه‌ها برای پرداخت هزینه درمان زوج نابارور به هیچ عنوان موثر و کارامدی نیست. به عبارت دیگر دولت میلیارد‌ها و بعضا بیش از چند هزار میلیارد بودجه به زوج‌های نابارور اختصاص می‌دهد، سازمان‌های بیمه‌ای این پول را در اختیار می‌گیرند؛ اما از آنجایی که پول را به درستی به بیمار نمی‌رسانند، نه بیماران طعم این پول را می‌چشد، نه این پول به درستی خرج می‌شود. متاسفانه هرساله بخش قابل توجهی از این بودجه به خزانه بازمی‌گردد. دلیل این اتفاق هم ناکارآمدی نظام بیمه‌ای کشور است. اگر ۳.۵ میلیون زوج نابارور بدانند دولت تصمیم دارد هزینه درمان آنها را پرداخت کند با اطمینان از خدمات موجود استفاده می‌کنند. متاسفانه در ادوار گذشته پیش آمده است که مسئولین در تریبون‌ها اعلام کرده اند که ۹۰ درصد هزینه‌های درمان را می‌دهند؛ اما زوجین با مراجعه، متوجه شدند که چنین خبری نیست و حکایت چوپان دروغگو اتفاق افتاده است. لازم به ذکر است که بیمه‌های تکمیلی در درمان ناباروری پوشش بهتری دارند؛ اما متاسفانه بیمه‌های پایه به درستی عمل نمی‌کنند. البته باید توجه داشته باشیم که همه اقشار جامعه بیمه تکمیلی ندارند.
فاکتور سن در ناباروری زوجین اثر گذار است؟
دکتر صادقی تبار: سن نکته مهمی است که باید به آن توجه شود. به طور نرمال خانم‌هایی که مشکل ناباروری هم ندارند از سنین ۳۵ تا ۴۲ سال به بالا توان باروری شان کاهش پیدا می‌کند و بعد از ۴۲ سال توصیه می‌شود بارداری صورت نگیرد. طبیعتا باید فردی که در سن بالا ازدواج می‌کند به این فکر باشد که در آینده چه شرایطی دارد و اگر شرایط ازدواج فراهم نیست به فکر حفظ باروری خود باشد و فریز تخمک انجام دهد. فریز تخمک می‌تواند در سنین پائین‌تر انجام شود.

نکته‌ای که معمولا در مصاحبه‌ها اشاره می‌کنم این است که جوانان بدانند که شرایط اقتصادی و شرایط اجتماعی در همه دوره‌ها سخت بوده است؛ اما همه به امید زنده هستیم و تلاش می‌کنیم. باروری رکن مهمی برای نشاط، امید و بقا خودمان است اگرچه ممکن است در یک دورانی برای ما جدی و مهم نباشد، اما باید بدانیم که این مسئله مهم است و ان را جدی بگیریم.