"اهدای تخمک" روشی پیچیده اما کارآمد جهت شکل‌گیری تجربه حس مادری و پدری برای یک زوج نابارور است؛ شیوه‌ای درمانی که البته از گزند ورود دلال‌ها و واسطه‌ها در امان نمانده و با نگاهی کوتاه در سطح شهر با تبلیغات مختلفی برای خرید و فروش تخمک مواجه می‌شویم؛ امری بسیار حساس که باید از فیلترهای مختلف پزشکی و اخلاقی گذر کرده و دو طرف اهداکننده و گیرنده از همه نظر بررسی شوند.
با توجه به اهمیت حمایت از خانواده و فراهم سازی شرایط فرزندآوری برای زوجین نابارور از سال ۱۳۸۲ قانون اهدای تخمک و جنین و آیین‌نامه اجرایی آن ابلاغ شده است. در این آیین‌نامه به شرط «سلامت متعارف» اهداکنندگان و دریافت‌کنندگان اشاره شده، اما به جزئیات آن پرداخته نشده و در واقع، احراز آن به مراکز درمان ناباروری مجاز، محول شده است. موضوعی که این روزها سبب شده است تا مراکز درمان ناباروری در زمینه اهدای تخمک هر کدام قوانین خود را داشته باشند و در مواردی که پای واسطه‌ها به میان می‌آید موضوع به کلاف سردرگمی برای زوج نابارور تبدیل می‌شود؛ زیرا شاید در ابتدای امر با ابعاد گسترده این موضوع آشنا نباشند.

ارزیابی‌ سلامت اهداکننده تخمک از این جهت مهم است که مشخص شود آیا او مبتلا به بیماری‌ای است که بتواند زمینه ژنتیکی داشته باشد و به فرزند حاصل از اهدا منتقل شود یا خیر. از طرف دیگر در دریافت‌کنندگان هم این بررسی‌ها بسیار مهم است، زیرا باید حقوق و مصلحت طفل هم در نظر گرفته شود که قرار است در چه خانواده‌ای به دنیا آید و در آینده نگهداری، رشد و رفاه کودک چگونه خواهد بود. همچنین بررسی بیماری‌های روانی با منشأ ژنتیکی در اهدا کننده و گیرنده، زندگی خانوادگی و زناشویی با ثبات در زوج دریافت کننده و... از موارد مهمی است که ممکن است با ورود دلالان به حوزه اهدای تخمک مورد غفلت واقع شود.

این در حالی است که موضوعات حاشیه‌ای دیگری مانند انتخاب خانم اهدا کننده تخمک با ویژگی خاص ظاهری ( قد بلند، چشم رنگی و...) نیز این روزها به چالش دیگری بدل شده است که دلالان را به فکر سودجویی بیشتر انداخته است؛ حال آنکه در مراکز معتبر درمان ناباروری تلاش می‌شود تا اهدا کننده تخمک تفاوت فاحشی با دریافت کنندگان نداشته باشد که کودک در آینده از نظر ظاهری تفاوت زیادی با والدین خود نداشته باشد.

قانونی به نام "اهدای تخمک" نداریم

در همین راستا، دکتر محمدرضا صادقی _ رییس پژوهشگاه و مرکز درمان ناباروری ابن سینا در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اینکه قانونی تحت عنوان اهدای تخمک وجود ندارد، گفت: ما قانون اهدای جنین داریم که توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شده است. اهدای تخمک بر اساس آرا و فتاوی مراجع تقلید محترم صورت می‌گیرد. افرادی که در ارتباط با اهدای تخمک و ناباروی خود مشکلاتی داشتند که با مراجعه به دفاتر مراجع سوالات خود در این زمینه را مطرح کردند و آنجا هم با شرح و تفسیر اینکه اگر مسائل شرعی رعایت شود، مشکلی ندارد این اقدام صورت می‌گیرد. اهدای تخمک از الزامات موضوع درمان ناباروری است و بخشی از درمان ناباروری بدون اهدای تخمک ناقص می‌ماند؛ بویژه آنکه امروزه با تغییر در الگوی زندگی، سن ازدواج افزایش یافته است که این موضوع هم در باروری موثر است.

علل موثر در کاهش ذخیره تخمدانی

وی افزود: زمانی دختری ۱۸ سالگی ازدواج می‌کرد و اگر تا ۴۰ سالگی هم قدرت باروری داشت حدود ۲۰ سال برای اقدام به بارداری زمان داشت و طی این مدت برای فرزندآوری تلاش می‌کرد ولی امروزه وقتی خانم پس از گذر از دوره‌های تحصیلی و گذر از مشکلات زندگی در سن ۴۰ سالگی ازدواج می‌کند، فرصت محدودتری برای فرزندآوری دارد و وقتی برای بارداری اقدام می‌کند می‌بیند ذخیره تخمدانی‌ و توانایی باروری‌اش کاهش یافته است و نیاز است که از تخمک اهدایی استفاده کند. البته به جز موضوع سن مشکلاتی نظیر یائسگی زودرس و سایر مشکلات ژنتیکی در کاهش قدرت باروری و کاهش ذخیره تخمدانی موثر است و از این رو تنها راه درمان این افراد استفاده از تخمک اهدایی است؛ زیرا در طرف مقابل باروری همسر آنها هیچ مشکلی ندارد و در دنیا هم این موضوع رواج ندارد که بگوییم چون تخمک کافی ندارید از جنین اهدایی استفاده کنید، بلکه روش پیشنهادی استفاده از تخمک اهدایی است.

شرایط مورد لزوم اهداکننده "تخمک"

او با تاکید بر اینکه دهنده تخمک باید خانمی باشد که مشکل ناباروری نداشته باشد، اظهار کرد: موضوع اهدای تخمک دارای دو بعد مسائل اخلاقی و مسائل پزشکی است. همانگونه که می‌گوییم پسندیده نیست کسی برای دسترسی به قوت لایموت خود دست به فروش کلیه بزند، در مورد اهدای تخمک و کسب معاش از این طریق هم چنین است؛ البته موضوع اندکی متفاوت است. یک خانم در طول زندگی خود در تجربه عادت ماهانه تخمک‌هایی را دفع می‌کند و با دادن تخمک خیلی مشکل خاصی برای اهداکننده اتفاق نمی‌افتد و موضوعی است که در همه جای دنیا از آن استفاده می‌شود.

اهدای تخمک با حفظ اصل "محرمانگی"

صادقی با اشاره به اهمیت محرمانگی اطلاعات دهنده و گیرنده تخمک اهدایی،‌ تصریح کرد: یکی از نگرانی‌های زوجین این موضوع است و دوست ندارند خانواده و بستگانشان از جزئیات موضوع مطلع شوند. از سوی دیگر عدم شناسایی اهداکننده و گیرنده اهمیت بالایی دارد؛ زیرا برخی خانواده‌ها دوست ندارند پس از اهدای تخمک و تولد فرزند، ارتباطی بین اهدا کننده و فرزند اتفاق افتد. این امر مهم است که فرد اهدا کننده تخمک تفاوت ظاهری فاحشی با گیرنده آن نداشته باشد و در عین حال مسائل سلامت پزشکی هم رعایت شود.

وی افزود: در مجموعه‌ ابن‌سینا در بخش درمان‌های جایگزین سعی کردیم با حفظ محرمانگی استفاده از تخمک اهدایی را انجام دهیم و از منظرهای مختلف ژنتیکی و خونی و سلامت روان فرد اهداکننده را بررسی می‌کنیم و پس از انجام مشاوره‌های روانپزشکی، عفونی، ژنتیکی، غدد و حقوقی و کسب رضایت‌نامه‌های لازم، متخصص زنان ویزیت اولیه را انجام می‌دهند و در مرحله بعد اهدای تخمک انجام می‌شود. کل پروسه در مرکز ما محرمانه است و افراد اطلاعی از اینکه از چه کسی تخمک دریافت می‌کند، کسب نمی‌کنند؛ ولی این اطمینان به زوج گیرنده داده می‌شود که فرد اهدا کننده از نظر ژنتیکی، روانی، غدد و عفونی چک شده است و می‌توانند از تخمک اهدایی او استفاده کنند.

وی با اشاره به اینکه در خارج از مجموعه مرکز درمان ناباروری ابن سینا برخی به عنوان واسطه میان فرد اهداکننده تخمک و گیرنده قرار می‌گیرند، بیان کرد: اگر خود فرد آگاه نباشد یکی از ایرادات کار این است که وسیله ارتباط بین دهنده و گیرنده ایجاد می‌شود که ممکن است این ارتباط بعدها مشکلاتی در زندگی شخصی افراد ایجاد کند. مشکل دیگر این است که اطلاعات فرد در جایی ثبت نمی‌شود؛ درحالی که اگر فردی پس از انجام مشاوره‌های ذکر شده در مرکز ابن سینا تایید نشود، ممکن است به مرکز دیگری مراجعه کند و اگر دقت لازم وجود نداشته باشد، فرد تخمک اهدا می‌کند.

اهمیت سامانه امنِ رجیستری برای ثبت اطلاعات اهداکنندگان وگیرندگان تخمک

او با تاکید بر لزوم تعبیه سامانه رجیستری گسترده برای ثبت اطلاعات اهداکنندگان و گیرندگان تخمک، تصریح کرد: البته این کار هم سخت و حساس است. ما در مجموعه ابن سینا چنین سامانه‌ای را طراحی کردیم و همه اطلاعات ثبت می‌شود، اما لازم است یک سامانه کشوری هم ایجاد شود که دسترسی به آن برای استخراج اطلاعات افراد بویژه اهداکنندگان پیشین راحت باشد؛ هرچند که با کاری سخت مواجه هستیم و حفظ اطلاعات اهمیت بالایی دارد.

وی افزود: وزارت بهداشت چند بار تصمیم گرفته این کار را انجام دهد ولی تجربه موفقی نداشته است؛ چون مسائل مختلفی وجود دارد و محرمانگی اطلاعات کار را سخت کرده است. وجود یک سامانه امن برای ثبت اطلاعات لازم است.

به مراکزی مراجعه کنید که دست واسطه‌ها حذف شود

صادقی ادامه داد: یکی دیگر از مشکلاتی که با وجود واسطه بین گیرنده تخمک و اهدا کننده آن رخ می‌دهد، افزایش قیمت است؛ زیرا واسطه هزینه‌هایی دریافت می‌کند و این درحالی است که ممکن است فرد واسطه مسئولیت پذیری کافی را نداشته باشد؛ موضوعی که در مرکز درمان ناباروری ابن سینا به دقت رعایت می‌شود و مسئولیت پذیری در سطوح بالایی اتفاق می‌افتد. زوجین باید به مراکزی مراجعه کنند که دست واسطه‌ها حذف شود.

او درباره مبلغی که به فرد اهداکننده تخمک پرداخت می‌شود، گفت: مبالغ متفاوت است. برخی داروها باید برای فرد اهداکننده تخمک تهیه شود و در مسیر اهدا آزمایش‌هایی هم انجام می‌شود و در نهایت قدردانی از فرد اهدا کننده صورت می‌گیرد. ما خیلی به دنبال عدد خاصی نیستیم چون معادل عددی که به اهداکننده پرداخت می‌شود از گیرنده دریافت شده و در مسیر درمان هم هزینه می‌شود. ممکن است مبالغ درخواست شده از سوی اهدا کنندگان متفاوت باشد، ما نقش واسطه را با حفظ محرمانگی بازی می‌کنیم؛ البته این به معنای آن نیست که هر مبلغ بالایی که اهدا کننده درخواست کند را تایید کنیم اما به طور کلی مبالغ درخواستی متفاوت است. وقتی فردی می‌گوید فلان مبلغ را برای استفاده از روش درمانی تخمک اهدایی پرداخت کرده است مبلغ ذکر شده برای مجموعه هزینه‌های صورت گرفته در مسیر درمان است. هزینه‌ها شامل ویزیت ۵ پزشک متخصص، آزمایشات لازم، داروی لازم برای تحریک تخمک‌گذاری، عمل جراحی و لقاح تخمک اهدایی با اسپرم آقا، کشت جنین تشکیل شده، فریز جنین و... است. حدودا یک ششم از کل مبلغ دریافتی از زوجین مربوط به اهداکننده تخمک است.

وی افزود: آمپولی که تا چند وقت قبل برای تحریک تخمدان‌های دهنده‌های تخمک استفاده می‌شد حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزارتومان بود؛ درحالی که اکنون قیمت آن به حدود ۸ میلیون رسیده است پس واضح است هزینه‌های این کار بالا رفته است.

اهدای تخمک؛ حداکثر تا ۳۵ سالگی

صادقی درباره تعداد دفعاتی که یک خانم می‌تواند تخمک اهدا کند، بیان کرد: سن اهدای تخمک حداکثر۳۰ تا ۳۵ سالگی است. یک خانم شاید بتواند سالانه دو تا سه بار تخمک اهدا کند اما باید به گونه‌ای اقدام شود که از هر اهداکننده به گونه‌ای تخمک دریافت شود که تخمک‌های او منجر به بیش از ۵ تولد زنده نشود و نمی‌توانیم از تخمک‌های یک خانم به تعداد بالا فرزندآوری کنیم چون ممکن است از نظر ژنتیکی قرابت اتفاق بی‌افتد. در مرکز درمان ناباروری ابن سینا بیش از سه بار از یک خانم تخمک پذیرفته نمی‌شود. از آنجایی که قانونی در این زمینه وجود ندارد از خانم می‌پرسیم که آیا پیش از این هم اهدای تخمک انجام داده است یا خیر و درصورتی که در مرکز دیگری هم پیش‌تر این کار را انجام داده باشد از او تخمک نمی‌پذیریم. اگر فرد بیماری زمینه‌ای خاصی نداشته باشد یا مشکلی برای بیهوشی و اتاق عمل نداشته باشد اهدای تخمک برایش ضرر خاصی ندارد.

او درباره این که در هر بار بارداری به این روش به چند تخمک نیاز است؟، اظهار کرد: حداکثر جنینی که به خانم منتقل می‌شود یک یا دو عدد است و در موارد نادر که کمیسیون پزشکی بگوید سه جنین منتقل می‌شود چون بارداری تخمک اهدایی باید یک قلو یا حداکثر دوقلو باشد. از این رو حدود ۱۰ تخمک برای برای تشکیل تقریبا ۵ یا ۶ جنین کافی است و اگر درصد موفقت آی وی اف را هم حداکثر ۵۰ درصد درنظر بگیریم این تعداد جنین مناسب است که در صورت عدم موفقیت بار اول آی وی اف برای بار دوم هم جنین برای انتقال وجود داشته باشد.

یک توصیه به زنانی که فعلا قصد بارداری ندارند

صادقی تاکید کرد: در مرکز درمان ناباروی ابن سینا امکان اهدای تخمک توسط خود خانم برای بارداری‌ در زمان دیگری هم وجود دارد. ولی خانم‌ها وقتی جوان هستند به این فکر نمی‌افتد و زمانی که به ۳۸ سال یا بالا تر می‌رسد تصمیم به اهدا و فریز تخمک خود می‌گیرد که در این سن کیفیت تخمک کاهش یافته است. توصیه ما به افرادی که ازدواج کردند و فعلا قصد بارداری ندارند این است که در سن مناسب اقدام به فریز تخمک خود کنند تا بعدا بدون اینکه آسیبی به تخمک برسد از آن استفاده کنند. تخمک‌های فریز شده برای ۱۰ سال قابل نگه‌داری است و تا قبل از سن ۵۰ سالگی می‌توانند از آن استفاده کنند.

صف انتظار "تخمک اهدایی" با حذف دست دلالان

وی افزود: ۱۵ درصد افراد مشکل ناباروری دارند که از این میزان ۵۰ درصد مشکل خانم‌ها است و ۱۰تا ۱۵ درصد خانم‌های نابارور هم باید از تخمک اهدایی استفاده کنند. خانم‌ها به شکل داوطلبانه برای اهدای تخمک به مرکز ما مراجعه می‌کنند ولی چون ما دست واسطه‌ها را حذف کردیم تعداد مراجعات و تعداد داوطلبان کمتر است و بیمارانی در صف انتظار دریافت تخمک اهدایی داریم.