مفاهیم پایه در سلامت جنسی به منزله حروف الفبای کتاب بزرگ "Sexuality" هستند. کتابی که بخش وسیعی از زندگی شخصی و اجتماعی افراد در آن گنجانده شده است و افکار و تخیلات، تمایلات، اعتقادات و نگرشها و ارزشها، رفتارها، نقشها و روابط افراد جامعه را در برمی گیرد. Sexuality شامل مفاهیم جنسیت، هویت جنسی، نقش جنسی، جهت گیری جنسی، تحریکات و تمایلات جنسی، صمیمیت و باروری است و محدود به رابطه جنسی نمی شود.


جنسیت (Sex): همان دختر یا پسر بودن یک نوزاد است. در زمان لقاح بر اساس اینکه ژنتیک مونث XX یا مذکر XY بوجود آمده باشد جنسیت جنین تعیین می شود و تا پایان عمر، قابل تغییر نخواهد بود. جنسیت از طریق داشتن یا نداشتن کروموزوم Y مشخص می شود. در حالت طبیعی خصوصیات جسمی مونث و مذکر با وضعیت ژنتیکی فرد مطابقت دارند و این هماهنگی، در اثر فعالیت هورمونها در محل گنادهای جنین رخ می دهد که منجر به تمایز جسمی و حتی روانی در نوزادان مونث و مذکر خواهد شد. در زمان بلوغ با فعال شدن ناحیه ای از مغز به نام هیپوتالاموس که رهبر ارگانهای جنسی است تغییرات جسمی در دختران و پسران اتفاق می افتد که به این تغییرات صفات ثانویه جنسی گفته می شود.


هویت جنسی (Gender Identity): کودک در سن یک سالگی تفاوت دختر و پسر را متوجه می شود. در دو تا سه سالگی درک می کند که مونث یا مذکر است و می گوید "من دختر هستم" یا "من پسر هستم". اختلال در شناخت هویت جنسی سبب مشکلاتی در کودکی و بزرگسالی فرد خواهد شد.


نقش جنسی (Gender Role): در سه تا چهار سالگی رفتارهایی از کودک سر می زند که موید هویت جنسی او است. مثلا دختر بچه ها به سراغ عروسک، خاله بازی و فعالیتهای جسمی آرام می روند و پسر بچه ها حرکات و بازی های پر سر و صدا و رقابتی را انتخاب می کنند. البته گاهی رفتارهایی متفاوت از این الگو دیده می شود که به صورت مقطعی و در اثر کنجکاوی کودک است و نباید خانواده ها را نگران کند. تداوم رفتارهای جنس مقابل و اصرار فرد به این رفتارها نیازمند بررسی و مشاوره با افراد متخصص است. جامعه در القاء نقشهای جنسیتی بسیار موثر است. هرچند در جوامع امروزی تفاوت بین نقشهای جنسیتی کمتر از گذشته شده است ولی همچنان وجود دارد و حتی در بزرگسالی هم انتخاب مشاغل بر اساس جنسیت فرد صورت می گیرد.



جهت گیری جنسی (Sexual Orientation)
 
رفتار جنسی (رفتار وابسته به جنسیت) به معنی رابطه جنسی نیست بلکه سلسله مراتب قدرت، سوء استفاده (جسمی، جنسی، مالی) و انواع خشونت وابسته به جنسیت را شامل می شود. از این رو واژه مردانگی (Masculinity) یک مفهوم روانشناختی است که بر اساس منش و رفتار فرد و نه بر خصوصیات جسمی مانند توده عضلانی، تون صدا و ..تعریف می شود.

صمیمیت (Intimacy): جریان آزاد و دو طرفه افکار، احساسات و علاقمندی ها است. صمیمیت ممکن است صرفا در مقوله جنسی باشد و دو طرف در بیان خواسته ها، ترجیحات و رفتار جنسی با یکدیگر راحت باشند، و یا ممکن است صرفا در مقوله عاطفی بوده و سبب کسب آرامش و انرژی مثبت در طرفین رابطه شود. دوستان صمیمی برای مدت طولانی حتی تمام عمر با یکدیگر در ارتباط عاطفی هستند و این ارتباط به معنای پذیرش طرف مقابل است. هیچ یک از طرفین تسلیم خواسته ها و فرمانهای طرف دیگر نمی شود و برای تغییر دادن وی اقدام به بحث و جدل نمی کند. رسیدن به صمیمیت عاطفی به سادگی ممکن نیست و زمان بر است. زوجینی که هر دو نوع صمیمیت را بطور همزمان دارا هستند بالاترین کیفیت و بیشترین دوام زندگی زناشویی را خواهند داشت.